Potoki naszych dzielnic

Wody powierzchniowe od wieków pełniły ważną rolę dla społeczności Wielkiego Kacka. Potoki przepływające przez centrum dawnej kackiej wsi, a obecnie przez jedne z młodszych dzielnic Gdyni (Karwiny i Wielki Kack), były istotne dla gospodarki i codzienności kaszubskich mieszkańców. Współcześnie ich doliny przyciągają mnóstwo osób szukających wytchnienia na łonie natury. Jaka jest historia tych wartkich cieków?
Głównym potokiem Wielkiego Kacka jest Źródło Marii, nazywane przez Kaszubów „Brzäczka”. To największy dopływ rzeki Kaczej, mierzący 7,75 km długości. Jego źródła leżą na rozległym obszarze: główne znajdują się w pobliżu granicy Gdyni i Gdańska, przy miejscu znanym jako krowie i końskie łąki. Najbardziej znane jest źródełko po południowej stronie obwodnicy Trójmiasta. Jego dzieje są ściśle związane z lokalną historią. W 1772 roku Prusy uzyskały obszar Pomorza. Wielki Kack, tak jak wszystkie osady i wsie, poddano zwierzchnictwu urzędnika pruskiego w Mostach. Zauroczony doliną Źródła Marii, podjął decyzję o nadaniu temu miejscu miana „Kaiser Quelle” – czyli cesarskiego źródła.
Wkrótce stanął tu też pomnik Cesarza Fryderyka II Wielkiego. Pozostałości po nim zniknęły po 1919 roku, po podpisaniu w Wersalu traktatu pokojowego, przywracającego Polsce część Pomorza i dostęp do Morza Bałtyckiego.
Pewnego dnia w 1921 roku, podczas budowy linii kolejowej Gdynia-Kokoszki, robotnicy umacniali zbocza skarpy darnią przywożoną w wagonikach z okolic Gdańska-Osowy. Jako, że droga była kręta, a widoczność na niej ograniczona, nikt nie zauważył momentu, w którym jeden z wagoników oderwał się od reszty składu i zaczął sunąć na odpoczywających przy torach robotników. Zdążyli uskoczyć z nasypu dosłownie w ostatniej chwili. Kaszubscy pracownicy i świadkowie wydarzenia przypisali cudowne ocalenie Najświętszej Maryi Pannie i z wdzięczności za ten cud postanowili wybudować w tym miejscu, w maju 1922 roku, kapliczkę z jej figurą. Poświęcił ją ksiądz Melchior Bałach, pierwszy proboszcz parafii wielkokackiej. Warto dodać, że tuż obok źródełka (które w obecnej formie czerpalnego ujęcia wody naturalnej istnieje od 1973 roku) odbywają się msze święte w języku kaszubskim oraz festyny integrujące lokalnych mieszkańców.
Przy źródłach potoku żyje 10 różnych gatunków ważek. W maju 2007 roku na łąkach zaobserwowano zalotkę torfowcową: ważkę, która na terenach podmokłych potrafi zaaklimatyzować się nawet na wysokości 1350 m n.p.m! Co ciekawe, była to jedyna obserwacja tego owada na terenie Gdyni.
Jednym z mniej znanych potoków wypływających z terenów Wielkiego Kacka jest Potok Przemysłowy o długości 3,5 km. Jest związany z jeziorem Kackim, które niegdyś zajmowało obszar ponad 21 hektarów. Ponad 120 lat temu, aby pozyskać nowe ziemie rolnicze, rozpoczęto proces osuszania jeziora. W tym celu wykonano kilkumetrowej głębokości kanał odprowadzający wody. To, co pozostało po zbiorniku wodnym, ostatecznie osuszono i zasypano w 1928r. podczas budowy słynnej magistrali węglowej. Z czasem głęboki przekop Potoku Przemysłowego zaczął zarastać. Na skutek ruchu samochodowego zapadał się przepust w postaci kamiennego mostku pod ul. Sopocką, znacząco zmniejszając tym samym odpływ wód z terenów dawnego jeziora. Po tym, jak na początku lat 80. XX wieku jezioro Kackie wylało po zatamowaniu odpływu, zmieniono koryto, prowadząc je pod ziemią. Wylot rury umiejscowiony jest do dziś na końcu ulicy Racławickiej.
W dolinie Źródła Marii i Potoku Przemysłowego można zaobserwować ciekawe zjawisko. Wody stopniowo zanikają, a w pewnej odległości znów pojawiają się w korycie. To piaski infiltracyjne, pozwalające wsiąkać wodzie w podłoże. Podobne zjawisko można zaobserwować w dorzeczu Potoku Cisowskiego.
W roku 2008, na miejscu dawnego zbiornika wodnego, ustanowiono użytek ekologiczny „Jezioro Kackie”. Bytuje tu przeszło 45 gatunków ptaków, z których 15 przystępuje do rozrodu. Na obszarze tym można obserwować również polujące myszołowy, jastrzębie i pustułki. Chodzenie po dawnym jeziorze jest jednak niebezpieczne, gdyż niezwykle grząski grunt może wchłonąć spacerowicza.
Źródło Marii oraz Potok Przemysłowy to dopływy potoku Kacza. Kacza, zwana też rzeczką Kaczą, mierzy 14,8 km długości. Źródła potoku znajdują się poza miastem, we wsi Bojano, na wysokości około 180 m n.p.m. Kacza od dawna pełniła znaczącą rolę gospodarczą w rozwoju wsi Wielki i Mały Kack oraz Orłowa. Jeszcze na początku XIX wieku istniało sześć zakładów, które wykorzystywały energię silnego nurtu. Były to hamernie, papiernie, kuźnie wodne, młyny zbożowe.
Kacza, tak jak Źródło Marii, jest miejscem wyjątkowym przyrodniczo. W 1983 roku, po północnej stronie obwodnicy Trójmiasta, utworzono leśno-florystyczny rezerwat przyrody Kacze Łęgi. Leży on w dolinie potoku, na obszarze znanym jako Krykulec. W tej okolicy można podziwiać zachowane do dziś przepiękne przedwojenne przepusty pod dawną linią kolejową Gdynia-Kokoszki. Celem powstania rezerwatu była ochrona dobrze zachowanych pozostałości dawnej szaty roślinnej doliny rzeki, tzw. łęgu wiązowego. Przy korycie potoku stwierdzono 210 gatunków rzadkich roślin naczyniowych oraz górsko-podgórskich, takich jak znajdujące się na liście ginącej flory kozłek bzowy czy przetacznik górski. To prawdziwy raj dla miłośników flory oraz fotografii – wiosną, latem i jesienią w rezerwacie mieni się od kolorów!
Michał Miegoń
Muzeum Miasta Gdyni / Inne Szlaki
inneszlakigdynia@gmail.com